Reminiscence & Heritage Dinh Độc Lập - Dấu ấn kiến trúc Ngô Viết Thụ

Hiếm có công trình kiến trúc nào ở Việt Nam mang nhiều câu chuyện để kể như Dinh Độc Lập. Đó, có lẽ cũng là lý do để nơi đây trở thành một trong những điểm đến không thể bỏ qua của TP. Hồ Chí Minh, và thu hút hàng trăm nghìn lượt du khách ghé thăm mỗi năm. 

Tọa lạc giữa trung tâm thành phố, Dinh Độc Lập không chỉ là chứng nhân lịch sử quan trọng của Việt Nam, bản thân công trình này và những dấu ấn kiến trúc đặc biệt của mình đã là một biểu tượng không thể thay thế của đỉnh cao kiến trúc hiện đại Việt Nam - một phong trào kiến trúc thịnh hành từ giữa thế kỷ XX. 

Những cột mốc lịch sử

Dù được biết đến với kiến trúc hiện đại mang tính biểu tượng, khởi đầu của Dinh Độc Lập lại là một công trình mang đậm dấu ấn kiến trúc Tân Baroque. Tiền thân của Dinh Độc Lập là Dinh Norodom, được thiết kế bởi kiến trúc sư người Pháp Achille-Antoine Hermitte và khánh thành vào năm 1868. Với những vật liệu chủ yếu nhập khẩu từ Pháp và thiết kế xa hoa, sự ra đời của Dinh Norodom giữa trung tâm “Hòn ngọc Viễn Đông” được coi là nền móng cho một chứng nhân quan trọng đã chứng kiến những biến động của lịch sử Việt Nam từ giai đoạn Pháp thuộc. Từ năm 1871, Dinh Norodom trở thành biểu tượng quyền lực của chính quyền thực dân Pháp và là nơi tổ chức các cuộc họp quan trọng định hình lịch sử khu vực Đông Dương. 

Ảnh: Tư liệu

Bất chấp những biến động lịch sử, vị trí chiến lược và vai trò của công trình khiến cho nơi đây trở thành lựa chọn khả thi với những lần chuyển đổi chính quyền, đồng nghĩa với nhiều lần tái thiết về thiết kế nội ngoại thất. Sau khi bị đánh bom và phá huỷ một phần vào năm 1962, Dinh Độc Lập không thể khôi phục được cấu trúc ban đầu với thiết kế Pháp. Đó cũng là lúc Dinh Độc Lập bắt đầu kỷ nguyên mới của mình, và chính thức gắn với tên tuổi vị kiến trúc sư tài ba Ngô Viết Thụ. 

Sinh năm 1926 tại Huế, Ngô Viết Thụ là một trong những kiến trúc sư Việt Nam hiếm hoi để lại nhiều dấu ấn trên trường quốc tế với tầm nhìn và thiết kế đặc trưng của mình. Với tài năng sớm được công nhận, Ngô Viết Thụ theo học tại trường Beaux-Arts (Paris), và cũng trong giai đoạn này, ông trở thành kiến trúc sư Việt Nam đầu tiên giành Giải thưởng Khôi Nguyên La Mã. Điểm đặc biệt của giải thưởng này là hầu hết các kiến trúc sư nhận giải đều trở thành những tên tuổi quan trọng và được giao đảm nhiệm các công trình trọng điểm quốc gia. Đây không phải ngoại lệ với Ngô Viết Thụ. 

Từ kiến trúc hiện đại thế giới đến kiến trúc hiện đại Việt Nam

Ra đời từ phong trào hiện đại đầu thế kỷ 20, kiến trúc hiện đại chiếm lĩnh phần lớn thế kỷ với những công trình kiến trúc nổi tiếng nhất trên thế giới. Khởi đầu như một nhu cầu tất yếu của thời đại, chủ nghĩa hiện đại gắn với sự trỗi dậy của nền kinh tế thế giới thời hậu chiến và mưu cầu thoát ly khỏi giá trị lỗi thời trong quá khứ. Kiến trúc hiện đại thế giới gắn với những kiến trúc sư nổi danh như Le Corbusier và Frank Lloyd Wright, kiến trúc hiện đại nêu bật đặc trưng ở vật liệu như bê tông, kính, gỗ hay thép, cùng với thiết kế không gian rộng rãi nhiều ánh sáng. Kết cấu và vẻ đẹp hình học cũng đặc biệt được ưa chuộng trong những thiết kế hiện đại. 

Trong khi kiến trúc hiện đại bước vào giai đoạn hoàng kim trên thế giới từ sau năm 1945 đến hết thập kỷ 1970, kiến trúc hiện đại Việt Nam cũng nhanh chóng phát triển trong giai đoạn này. Dù kế thừa trọn vẹn những tinh tuý của chủ nghĩa hiện đại như tính tiện nghi và những vật liệu công nghiệp, Ngô Viết Thụ dường như đi xa hơn và thành thật hơn với các thiết kế của ông. 

Những thiết kế của Ngô Viết Thụ từ trước giai đoạn xây dựng Dinh Độc Lập đã có một nền tảng triết lý gắn với ảnh hưởng của kiến trúc hiện đại (modernism) và vẻ đẹp của truyền thống Việt Nam. Nét đặc trưng trong kiến trúc Ngô Viết Thụ phản ánh ở tất cả các công trình nổi tiếng của ông như Nhà thờ Phủ Cam (Huế), Chợ Đà Lạt, Trường Đại học Sư phạm Huế, Viện nghiên cứu hạt nhân Đà Lạt, hay Trường Đại học Y khoa Sài Gòn. Nhưng đỉnh cao nhất và để lại dấu ấn đậm nét nhất, có lẽ là Dinh Độc Lập. Được ví von như sự hồi sinh từ tro tàn, việc một công trình quan trọng được giao phó cho kiến trúc sư người Việt Nam đã thể hiện ý nghĩa đặc biệt của công trình và là dấu ấn khó phai mờ của Ngô Viết Thụ trong bối cảnh kiến trúc Việt Nam hiện đại. 

Hoàn thành vào năm 1966, Dinh Độc Lập là công trình đồ sộ có diện tích sử dụng lên tới 20.000 mét vuông, gồm 3 tầng chính, 2 tầng phụ, 2 tầng hầm, tầng trệt và sân thượng. Với hơn 100 phòng, công trình đầy tham vọng về quy mô này lại gây ấn tượng bởi những triết lý sâu xa đậm bản sắc Việt Nam ẩn trong những bê tông, sắt hay thép của kiến trúc hiện đại. Những điểm nổi bật của kiến trúc phương Đông thể hiện rõ nét qua thiết kế mặt tiền với cách sắp xếp bố cục chiếc tự chữ Hán xưa có ý nghĩa “may mắn”. Ban công tầng 2 và tầng 3 kết hợp với cổng chính và hai cột gỗ bên dưới tạo thành chữ “Hưng”. 

Khí hậu nóng ẩm miền nhiệt đới là yếu tố “kiến thiết” kiến trúc hiện đại khi đặt vào bối cảnh Việt Nam, đòi hỏi các công trình được xây dựng trong giai đoạn này tìm ra giải pháp giúp lưu thông không khí tự nhiên và vừa mang đến nguồn sáng, vừa có thể điều hoà tự nhiên. Với Dinh Độc Lập, bức rèm hoa đá mô phỏng hình dáng đốt cây tre - một loại cây gắn với văn hoá Việt Nam không chỉ giúp chắn nắng hướng Tây, đón nắng hướng Bắc mà còn giúp chắn gió, mang lại sự riêng tư nhưng vẫn cho phép ánh sáng tự nhiên tràn vào không gian sảnh bên trong. Điểm nhấn thiết kế này là điển hình của việc kết hợp hài hoà của thẩm mỹ thuần Việt với kiến trúc hiện đại. Hệ thống tường đá bao quanh tầng hai của Dinh Độc Lập này cũng phảng phất hình dáng thường thấy ở các cung điện ở cố đô Huế, một biểu hiện cổ điển nổi bật trong cấu trúc đương thời. 

Cùng với tính nhất quán trong thiết kế, kiến trúc sư Ngô Viết Thụ cũng mang đến sự cân bằng Đông - Tây với yếu tố kiến trúc bên trong Dinh Độc Lập. Ngoài việc sử dụng các hình khối tối giản và đường nét ngay thẳng hay các vật liệu mới trong giai đoạn này như bê tông, kính cường lực, thép.. những đặc trưng của chủ nghĩa hiện đại, hệ thống hành lang, đại sảnh, các phòng đều lấy câu chính đại quang minh làm gốc và có nhiều ánh sáng tự nhiên. Từng không gian trong 100 phòng đều được thiết kế riêng cho từng mục đích sử dụng, với đồ nội thất trải dài từ tối giản với gam màu pastel kiểu phương Tây đến đậm đà sắc thái phương Đông như bức tranh “Bình ngô đại cáo” và hoạ tiết sơn mài của nội thất trong Phòng trình Quốc thư… 

Triết lý phương Đông hoà quyện trong tổng thể công trình hiện đại thể hiện quan điểm thiết kế hướng đến nguồn cội, hòa nhập nhưng không hoà tan của Ngô Viết Thụ, tạo nên những tầng ý nghĩa sâu sắc cho công trình nổi tiếng này. Tuy nhiên, ít ai biết rằng Dinh Độc Lập cũng là công trình đầu tiên của Việt Nam được xây dựng theo kiến trúc xanh. Dinh Độc Lập cao 26 mét, toạ lạc trong khuôn viên rộng 12 ha rợp bóng cây và được bao bọc bởi không gian xanh của cây cối và thảm cỏ. Nổi bật trong đó là đài phun nước hình bán nguyệt với những bông hoa sen và hoa súng ở giữa sân trước, một chỉ dấu khó nhoà về kiến trúc cổ điển trong các công trình chùa chiền cũng như làng quê Việt Nam. 

Một dấu ấn Việt Nam khác là lầu bát giác ở góc trái khuôn viên Dinh Độc Lập được xây dựng trên một gò đất và mái vòm theo phong cách truyền thống. Mỗi góc của Dinh Độc Lập là một điểm nhấn đầy thú vị cho những vị khách ghé thăm. Từ khi khánh thành, thiết kế Dinh Độc Lập của Ngô Viết Thụ đã trở thành biểu tượng không thể thay thế của kiến trúc hiện đại Việt Nam. Bên cạnh những tên tuổi nổi bật như Trần Văn Tải, Lê Văn Lắm, Nguyễn Quang Nhạc… Ngô Viết Thụ cùng các công trình của mình đã góp phần kiến tạo các không gian và thẩm mỹ mới ở miền Nam Việt Nam. Các công trình kiến trúc hiện đại trong giai đoạn thực hành này vẫn hiện diện ở nhiều con phố TP. Hồ Chí Minh, và thổi hồn hoài cổ vào bối cảnh đô thị sôi động cũng như truyền cảm hứng cho thế hệ kiến trúc sư mới. Ở đó, Dinh Độc Lập có lẽ vẫn sẽ là dấu ấn tiêu biểu nhất.