Rượu vang - một nàng thơ của nghệ thuật

Hàng triệu người đổ đến Bảo tàng Nghệ thuật Uffizi (Florence) mỗi năm, thế nào cũng phải ghé qua ngắm bức hoạ Bacchus của Caravaggio. Dưới nét vẽ tài tình phong cách cổ điển Ý, nhân vật Bacchus ngồi trên chiếc ghế dài La Mã, đầu đội nguyệt quế từ lá nho, trên tay là một ly vang đỏ. Nhìn kỹ hơn, bề mặt chất lỏng gợn sóng như đang theo nhịp chuyển động của tay anh chàng. Chính chuyển động ấy, cùng chi tiết những bong bóng nhỏ trong ly khiến giới học giả gọi đó là một trong những bức tranh thể hiện chủ nghĩa hiện thực sớm nhất, sớm hơn cả khi khái niệm đó chính thức được khai sinh. Chẳng cần biết Caravaggio có thực sự mê vang hay không, chỉ cần ngắm nhìn những nét vẽ và bầu không khí thư giãn, ung dung trong tranh, tác phẩm dường như là bức thư tình gửi cho thứ chất lỏng kỳ diệu trong một bức họa hàng trăm năm tuổi. 

Khi Caravaggio gặp Hitchcock 

Vài trăm năm sau, vào đầu thế kỷ XX, có nghệ sĩ khác cũng làm điều tương tự. Trong bộ phim Notorious (1946), một chai Pommard năm 1934 xuất hiện trong phim và toả sáng chẳng kém cạnh hai diễn viên đóng vai chính - hai ngôi sao nhất nhì Hollywood bấy giờ là Cary Grant và Ingrid Bergman. Trong hầm rượu xa hoa và hiếm có bậc nhất của lịch sử điện ảnh, chai Pinot Noir hảo hạng vừa là vật phẩm chứa đựng nhiều bí mật quan trọng, vừa là một bí mật mỏng manh. Nếu hiểu Pinot Noir như Hitchcock, người xem mới thấy lý do chính đáng của việc ông đưa chai Pommard 1934 vào cảnh phim. Đó không chỉ là một sự ví von ước lệ giữa ý niệm mơ hồ về sự đeo đuổi của con người với một đặc tính độc đáo chỉ giống nho Pinot Noir, mà còn phản chiếu niềm đam mê bất tận của Hitchcock với vang Pháp, đặc biệt là giống nho ở vùng Burgundy.

Ảnh: "Bacchus", Caravaggio

Danh tiếng về hầm rượu dưới chân biệt thự Bel-Air của nhà sưu tập kiêm đạo diễn lỗi lạc Hitchcock không phải chuyện xa lạ với giới nghệ sĩ bấy giờ. Thậm chí, họ ngạc nhiên khi được Hitchcock dẫn qua từng chai với những lời giới thiệu chỉ có chuyên gia mới có thể phóng tác. Và đôi khi, chỉ đôi khi, Hitchcock mới mời họ những chai ông tâm đắc nhất. Lúc đó, họ gật gù hiểu ra lý do ông quyết định mua một vườn nho ở Dãy núi Santa Cruz. Từ chỗ mê mẩn thưởng thức đến ghé thăm vùng Burgundy không biết bao lần, ý tưởng về việc hiểu về nho, và công thức tạo nên những chai rượu ngon nhất có thể là một phát tiến tự nhiên với Hitchcock. Giới làm phim truyền miệng (và đưa vào tiểu sử) của ông một diễn giải dành cho diễn viên Tippy Hedren, rằng Pinot Noir cũng giống như việc làm phim vậy, bởi “nó là giống nho dễ làm người ta tan nát cõi lòng… trong số tất cả các loại nho được sử dụng để làm rượu, đây là loại nho dễ vỡ nhất. Nó có lớp vỏ rất mỏng, dễ bị bệnh, nấm mốc, mọi loại thối rữa và vi-rút mà người làm rượu biết đến.” 

Nhưng Hitchcock vẫn làm phim, vẫn thưởng rượu, và vẫn đưa những chai vang huyền thoại vào các tác phẩm của mình. Dấu ấn của đạo diễn người Anh với thế giới vang vẫn hiện diện, vườn nho của ông giờ đã là một trong những nhà sản xuất vang nổi tiếng nhất nước Mỹ, với những chai Pinot Noir có tên Alfred Hitchcock. Niềm đam mê ồn ào đó đến cùng với câu hỏi, Pinot Noir có gì? Vang có gì? Mà đâu đâu cũng thấy sự hiện diện của chúng như thể một nàng thơ. 

Trước khi là một nàng thơ 

Tạm gác qua nguồn gốc sâu xa của rượu vang, vốn có thể được tìm thấy trong thánh kinh Iran cổ đại, vang hiện diện trong đời sống hàng ngày của mọi nền văn minh làm nên lịch sử thế giới. Từ chứng tích của bình rượu dưới sa mạc khô khốc ở thành phố Cairo, chúng theo chân Alexander the Great trên con đường chinh phục châu Á, chúng ăn sâu vào đời sống người Hy Lạp cổ đại đến mức hiện diện không ngừng nghỉ trong thần thoại, tôn giáo, nghệ thuật hay văn học, chúng được ca tụng đến mức được coi là món quả của các vị thần và được tôn vinh dưới sự bảo bọc của thần Dionysus, chúng là biểu tượng khắc kỷ của vị thế trong xã hội La Mã. Tác động “lâng lâng” và niềm vui của chúng được biểu tượng hoá như một công cụ dẫn đến sự minh triết của những cuộc luận bàn triết học, chất dẫn dụ đến niềm vui và sự tận hưởng cuộc đời theo cách thuần tuý nhất. 

Nhưng ở thời nào, vang vẫn là chỉ dấu gắn trọn vẹn với tinh thần hội hè, những tiếp xúc cộng đồng, những lễ kỷ niệm, và những cuộc vui bất tận. Bởi quan trọng và mang tính biểu tượng như vậy, thú thưởng vang cũng xuất hiện từ sớm. Trong khi Aristotle đề xuất một phương pháp nếm thử bằng giác quan được xác định bởi bốn yếu tố không khí, nước, lửa và đất, phương pháp nếm thử tiếp tục phát triển theo quy luật di cư và tiến hoá của các giống nho, thổ nhưỡng, cách canh tác, và sự phức tạp của hương vị. Vào thế kỷ XIIX, những cái tên như Linnaeus hay Poncelet chính thức vạch ra bốn giai đoạn nếm thử, gồm vẻ ngoài, hương thơm trong ly, cảm giác trong miệng và hậu vị. Vẻ đẹp thưởng thức đến cùng cảm giác nuông chiều của mọi giác quan. Ngoài việc màu sắc vang có thể chỉ ra tuổi, giống nho, nơi chúng được trồng và độ trong mô tả quá trình sản xuất theo phương pháp truyền thống hay không, hương thơm đa tầng lại thể hiện những loại vang lâu năm hay quá trình lão hoá, hương vị chính là điểm chốt cho toàn bộ hành trình. Một lời kết hoặc khô chát hay mượt mà, hoặc giòn tan, hoặc dai dẳng thể hiện trong hậu vị. 

Ảnh: "Memories of Venice" (1921), Milan Thomka Mitrovsky

Một giống nho và một vùng đất không thể thúc đẩy quá trình phức tạp không khác gì thử nghiệm khoa học này. Mưu cầu mang chất lỏng thần thánh đến gần với mình hơn, và thực tế về tiềm năng thương mại của nó đã mở ra biên giới của những đồn điền trồng nho. Nên mới có chuyện ta giờ thấy nó khắp vùng Bordeaux nước Pháp (cũng là vùng được công nhận sản xuất loại rượu vang đỏ ngon nhất thế giới), khắp Torino (Ý), Porto (Bồ Đào Nha)... hay lan ra những châu lục mới như Nam Mỹ (Argentina hay Chile), Bắc Mỹ (California), rồi thậm chí là cao nguyên Lang Biang (Đà Lạt - Việt Nam). Nếu có sự nổi tiếng đại chúng được ghi nhận sớm nhất, có lẽ vang chính là siêu sao khi len lỏi đến bàn ăn và gu thưởng thức, đến những hiểu biết cha truyền con nối về đất đai, khí hậu, nhiệt độ, hoà trong mỗi sự kiện lớn bé của tầng lớp thế hệ con người, và thúc đẩy trí tưởng tượng của những nhà sáng tạo như Shakespeare hay Hitchcock. 

Trên chiếc bàn viết của Hemingway 

Dù gắn với Pinot Noir, ít ai biết cách Hitchcock thưởng thức chúng. Có lẽ với ông, thưởng rượu là một quá trình riêng tư và khó để chia sẻ. Nhưng Hemingway thì lại khác, sự đời thường và tưởng thuật trong ngôn từ của nhà văn người Mỹ này coi vang vừa là chất dẫn dụ cho những cảm hứng kế tiếp, vừa như một nhân vật nhiều lời thoại, một người bạn thân biết lắng nghe, và một hiền triết kiệm lời nhưng nhiều ý kiến. Hãy nhìn Hemingway như gã nhà văn nghèo đang “lạc lối” ở Paris giữa thập kỷ Gào thét của những năm 1920, khi ông đi ngang qua nỗi buồn của thành phố và những cơn mưa lạnh, qua nhà thờ cổ St-Étienne-duMont, qua quảng trường Panthéon rồi đến đại lộ St-Michel. Rốt cuộc, cũng có chỗ trú ẩn cho người nghệ sĩ trong một quán cafe ấm áp trên đại lộ St-Germain. Rồi ông uống ly cà phê sữa, rồi ông cầm bút viết truyện. Say sưa như một kẻ đói khát được trào ra những ngôn từ, như thể ông viết để có cớ cho một sự tự thưởng phía sau.

Ảnh: Tượng Hemingqway và Bức hoạ "L'amateur d'huitres" (1836), Honoré Daumier

Hồi ký của Hemingway những tháng ngày Paris nếu chỉ có thế thì thật buồn, đã chẳng có ai gọi nó là “Hội hè Miên man”. Nhưng, hoá ra người nghệ sĩ biết thưởng thức ấy cũng chẳng khác gì truyền nhân của ông, những người coi vang là cách ăn mừng. Câu chuyện kết thúc là khi cảm giác trống rỗng, đâu đó giữa muộn phiền và vui sướng tràn lên. Bối cảnh thuận lợi cho độ nhạy bén của giác quan con người vốn thừa nhạy cảm. Cứ thế, trong quán cà phê ấm áp ấy, chủ nhân của giải Nobel sau này thưởng thức một tá hàu portu-gaise cùng nửa bình vang trắng và để hương vị tươi rói của vang rửa trôi vị tanh kim loại nhưng lại giữ nguyên hương vị biển cả và thịt hàu ngọt mịn. 

Ảnh: Tác phẩm "The Sense of Taste", Philippe Mercier, 1691–1760

Ai có thể tưởng tượng niềm vui chỉ đơn giản như vậy? Điều gì có thể định nghĩa và dập tắt thứ cảm giác mơ hồ sâu kín “đâu đó giữa muộn phiền và niềm vui sướng” nếu không phải vài phần trăm của chủ nghĩa khoái lạc của việc có ly vang trắng bên những con hàu tươi? Hemingway đã giải thích cho thế giới điều chúng ta còn hồ nghi đoán định về những nhà sưu tầm sẵn sàng đi rất xa, bỏ rất nhiều tiền cho những chai vang quý, về những người dành hàng giờ, hàng tháng, hàng năm hay thậm chí cả đời để làm chủ nghệ thuật thưởng thức vang, và những chai vang tại sao có thể vô tri trong tủ nhưng lại mang vị thế kiêu hãnh. 

Đó là sự kiêu hãnh của nàng thơ trong mọi nàng thơ.